Хӏара халкъа истореца нийслу доккхий хатараш. Цу тайпарчарех да 74 шу хьалха гӏалгӏай халкъ мехках даккхар. 1944-ча шера февраль бетта 23-ча дийнахьа дӏадоладелар нохчийи гӏалгӏайи Нохч-Гӏалгӏайчера Юкъерча Азеи Казахстанеи ӏобахьийтар.
Тахан вай республика парламента спикер вола Йовлой Заьлмах хьалха а волаш Дагалоацамеи сийлени мемориале баха хилар Гӏалгӏай Республика Халкъа Гуллама депутаташи аппарата болхлойи. Цар керттера декхар дар – ӏодахьийтача хана байнараш сийдеш дагабохар.
Дагалоацамеи сийлени Мемориал – из йоккха комплекс я, Гӏалгӏай Республика исторе хиннача дагалоацама даташта, доккхача хатараштеи сийлен толамаштеи хетадаь.
Кой дӏачубовллаше а мемориале боагӏарашта гу российски паччахьалкхен дакъа шоаш хилар бакъдеш долча документашта 1770-ча шера гӏалгӏаша кулг яздар гойташ йола барельеф. Дӏахо – Дунен Хьалхарчеи Шоллагӏчеи тӏемий турпалий цӏераш тӏайола ӏоакъаш. Гойтам лелабеш хьалхаяьнначо дийцар цу тӏемашка турпалал а къонахчал а гойтачарех.
Мемориала къулбаседа оагӏорахьа латтача 1944-ча шера хинначун тешаш долча чурташта юххе дуӏа дир Халкъа Гуллама депутаташеи болхлошеи, ӏодахьийтача хана байнараш Даьлагара бехаш.
Цул совгӏа, Мемориала доазон тӏа я «Ийс Гӏала» цӏи йола комплекс. Из хьайийлай 1997-ча шера февраль бетта 23-ча дийнахьа, гӏалгӏай халкъ, Советски Союза дуккха кхыдола халкъаш доахаш санна, мехках даьккха 53 шу дузаш. Цу комплексе чуйоагӏаш гӏалгӏай 9 гӏала я, мехках даьха халкъаш миссел. Уж 9 гӏала шоайла вӏашагӏйийхка я кӏацхалаш доахкача аьсшкасаьргаца. Эггара лакхагӏйолча юкъерча гӏалий 4 гӏат я, из 25 метр лакха я. Хӏара гӏала гӏалгӏай халкъа исторецара цхьаццайола зама гойташ я. Цу проекта автор Россе заслуженни суртанча вола Поалонкой Мурад ва.
Укхаза я «1944», «1957» ши таьрахь тӏадола стелаш а (гӏалгӏай ӏобахьийтаи царна Даькъасте цӏабахка бокъо еннеи шераш), постамент – аьшканаькъа рельсаш тӏа латташ локомотиви цу ханара вагони – гӏалгӏаша эзача ӏазапа символ.
«Ийс гӏала» Мемориала чухьнахьа музей я, репрессеш лайначарна хетаяь. Халкъа Гуллама депутаташи болхлойи хьежар цучарча экспозицешка, гӏалгӏай халкъ мехках даккхар шоашта бӏаргадайначар дагалоацамаш довзийташ йола «Со теш ва» яха керда багахбувцама проект. Цу «Дийна дагалоацам» яхача проекто чӏоагӏа ӏоткъам бир гулбеннарашта – боккхийча наха хьадувцаш дола хиннараш бӏаргех хий доахаш дар. Бала бенача дийнахьа вӏашкакхота а денна сталински тоталитарни режима духьалъотта мегача халкъа дагалоацам массаза дагалоаттабира тӏахьехаш я из проект.
Халкъа Гуллама Председатель волча Йовлой Заьлмаха баркал аьлар укхаза къахьегаш болча болхлошта, политикаца ювзаенна йоаца проекташ цар вӏаштӏехьъяхар бахьан долаш. «Уж дагалоацамаш леладар вай лоархӏаме декхар да, цу тайпара хӏамаш кхы хургдоацаш е вайца е кхыча халкъашца а, – аьлар цо. – Укхаза хьачу мел воагӏача хана халкъа деррига истори дега чу гӏолла цӏаькхаза а чакхдоаккх». Парламента спикера белгалдир, комплексо тешал дер гӏалгӏай халкъа тӏаэтта геноцид хинна ца ӏеш, халкъа исторе сийлен оагӏонаш а йолга, хӏаьта из ишта хилар тӏачӏоагӏдеш да цу комплекса цӏи «Дагалоацамеи сийлени Мемориал» аьнна хилар.
Вай замалахьа гӏорваьнна вовзаш волча воаккхача йоазонхочун Айтматов Чингиза дешаш доаладир цо ший къамаьл тӏачӏоагӏдеш: «Сагагара дӏадаккха йиш я лаьтта, дӏадаккха йиш я рузкъа, кхыметтел вахар а дӏадаккха йиш я сагагара… Цхьабакъда, цхьаккхача сага могаргдац сагагара дагалоацам дӏабаккха».
– Керттерадар да вай паччахьалкхе этта йаьнналга, – аьлар Заьлмаха. – Хӏаьта дӏахо из чӏоагӏйар а дегӏайоалаяр а вай массане юкъара декхар да.
