Йовлой Заьлмаха тхьамадал а деш Парламенте чакхъяьлар Лоаман Гӏалгӏайчен культурни тӏехьален объекташ лораеча федеральнии региональнии законаш телхадеш хиларах йола парламентски слушанеш. Слушанешка дакъалоацаш бар паччахьалкхен ӏаьдала региональни органий викалаш, исторени культурани памятникаш лораяра хьалхалатта эксперташ.
Халкъа Гуллама дешареи, культурани, дин организацешцарча бувзамийи хьакъехьарча комитета председатель йолча Амриева Марема ший доклада тӏа белгалдир Гӏалгӏай Республика законаша тешам лулга, культурни тӏехьален объекташ лораергхилар тӏехьа тӏайоагӏача тӏехьенашта.
Цо белгалдир Гӏалгӏай Республика Арбитражни суда 2008-ча шера июль бетта 14-ча дийнахьа баьча соцама кӏийлен тӏа Лоаман Гӏалгӏайчен культурни тӏехьален объекташ федеральни доалехьа я аьнна лаьрхӏалга а, цудухьа уж лораяра балхаш леладе дезар федеральни ведомство йолга а (Росимущество яле а е моллагӏа кхы организаци яле а). Цхьабакъда цу тайпара организаци таханарча дийнахьа белгалъяь яц. Иштта Амриева Марема белгалдир Гӏалгӏай Республика Правительствас цу гӏулакха тӏахьожам эсала лоаттабелга а, Джейрахско-Ассински паччахьалкхен историко-архитектурнии ӏаламеи музей-заповеднико болх во белга а. Культурни тӏехьале лораяра законаш телхадара хьакъехьа судаша тӏаийдаь соцамаш а доаггӏача тайпара кхоачашдеш дац.
Гӏалгӏай Республика Правительства Председатела заместитела декхараш кхоачашдеш йолча Овшанаькъан Пӏаьтӏамата а бакъдир из тӏехьале лорае декхарийла йола федеральни организаци белгалъяь йоацилга. Цу хьакъехьа Гӏалгӏай Республика Мехкадас каьхат яьздаьд Росимущество.
Джейрахско-Ассински паччахьалкхен историко-архитектурнии ӏаламеи музей-заповедника беча балхах дийцар цун директор волча Харсинаькъан Мохьмада. Цо аьлар из заповедник Россе доазон тӏа эггара йоккхагӏчарех цаӏ я, аьнна. Укхаза 64 000 гектар йолча доазон тӏа цхьа эзари ах эзари совггӏа архитектурни объект я.
2012-ча шера денз 2017-ча шерага кхаччалца йолча юкъа федеральнии моттигерчеи бюджеташа ахча хьа а хийца, реставраци яь кийчъяьй «Аьрзи» гӏалай комплекса 7 объект, «Хамхи» архитектурни комплекса 5 объект, «Оздечера» вӏов, «Морчера» вӏов, «Хаьнера» вӏов, «Аьрзера» ши вӏов, «Аьрзера» цхьа гӏала. Цунца цхьана заповедника директора аьлар, гӏалашта реставраци йира ма эшша ахча хилац, хьаду балхаш технологи телхаеш ду, жаи доахани лелаш хиларо доккха зе ду. Дуккха кадастрови белхаш даьдале а, заповедника а лораеча моттигий а доазонаш белгалдаь дац. Объектех 80 % яраш технически паспорташ а кхыдола документаш а доацаш я. Цудухьа дош суде дӏачуделча пайда балац, хӏана аьлча судо деррига документаш хьада оал, хӏаьта уж тхога дац.
«Аьрзи» яхача паччахьалкхен ӏалама заповедника директора заместитель волча Дударанаькъан Тимерлана дийцар из заповедник лораеча нийслуча халонех.
Ший аргӏагӏа, Росимущества Гӏалгӏай Республикерча территориальни урхала кулгалхочун заместитель волча Банханаькъан Батыра хоам бир, Гӏалгӏай Республика Джейрахски района доазон тӏара культурни тӏехьален 1065 объект федеральни доалахьа йолга. Цунца дувзаденна, территориальни урхало дукха къахьийгад культурни тӏехьален 119 объект паччахьалкхен кадастрови учете оттаеш а царна технически планаш кийчъеш а.
Цу къамаьле хьинаре дакъалаьцар республика общественноста викалаша Куркъанаькъан Русланеи Дударанаькъан Анзореи.
Заседани хилар кхаь сахьата, цу юкъа пхи доклад йир ӏаьдала тайп-тайпарча даькъий викалаша.
Культурни тӏехьален объектий хьал техкачул тӏехьагӏа Гӏалгӏай Республика Халкъа Гулламо соцам бир, цу хьакъехьа ӏаьдала органаша бу болх тоъам боацаш ба, аьнна. Эггара хьалха из доагӏаш да Росимущества Гӏалгӏай Республикерча территориальни урхала. Шин ведомства кулгалхой шоай даржашка боагӏаш хилара хаттар оттадир депутаташа.
Цул совгӏа, депутаташа Гӏалгӏай Республика Правительствага дӏахайтар дича бакъахьа долга ер балхаш: Джейрахско-Ассински музей-заповедника болх тахкар, хӏара болхлочун декхараш белгалдар, цу болхлочо тӏахьожам лоаттабе беза къаьст-къаьста объекташ а территореш а белгал а яь; законодательство телхадар бахьан долаш а законагӏа доацаш боахам лелабар бахьан долаш а культурни тӏехьален объекташта хинна зе меттаоттадара де дезар белгалдар. Из деррига а дича бакъахьа да цхьан бетта (2018-ча шера апрель бетта 23-гӏа ди хьатӏакхоаччаш).
Халкъа Гуллама Председатела дагадохийтар, депутаташа массехк заседани яьлга дувцача деша хьакъехьа, цу заседанешка дакъалоацаш ӏаьдала болхлой а болаш. Царех цхьаяраш циггача лоам хьал а баха, цу гӏалашта юххе а яьй. Цу деша бехктокхаме йолаш дукха ӏаьдала структураш а я. Цхьабакъда, гӏулакх меттахьа доалаш дац. Йовлой Заьлмаха аьлар, ер дош цхьан кога тӏа даккхалца совца лаьрхӏа бац депутаташ аьнна.
«Гӏалгӏайчен юкъерча бӏаьшерий архитектурни памятникаш – российски халкъан рузкъа да. Дерригача дунен культурни тӏехьален дакъа дола маьхале лораяр да вай дувцар. Законо яхар кхоачашде деза, ший декхараш кхочашдеш воацар бехке ве веза. Таханарча дийнахьа укх даькъе цхьаккха тайпара беш болх бац цааьлча далац тхо», – аьлар Йовлой Заьлмаха.